• صفحه نخست
• هنر نگارگری ایرانی و مکاتب نقاشی ایران

هنر نگارگری چیست؟
به هنر تصویرگری ظریفی که دارای ویژگی‌های تزئینی است و از دیرباز در شرق نزدیک رواج داشت، هنر نگارگری می‌گویند. اما نگارگری ایران هنری است که از گذشته دور تا دوران اسلامی در این سرزمین جریان داشت و معمولا برای تصویرسازی کتب علمی، پزشکی، مذهبی و بخصوص ادبی بکار می‌رفت.

واژه نگارگری یعنی نگاریدن، به تصویر درآوردن، کشیدن و صورتگری و اصطلاح نگارگری معمولا به مجموعه‌ای از هنرهای مرتبط با کتاب چون تصویرگری، تذهیب، تشعیر و حتی هنرهای مستقل از کتاب مانند قلمدان نگاری و … اطلاق می‌شود.

واژه مینیاتور نیز اصطلاحی است که به اشتباه به جای نگارگری به کار می‌رود. این واژه ریشه‌ای فرانسوی به معنی کوچک و ظریف دارد و بیشتر برای توصیف آثار کوچک اندازه بخصوص در دوران قرون وسطی به کار می‌رفت. اما نگارگری ایران جز در مورد کوچکی ابعاد و برخی ظریف‌کاری‌ها هیچ قرابتی با مینیاتور ندارد.

تاریخچه هنر نگارگری در ایران
مورخان و کارشناسان هنری، تاریخ نقاشی ایران را ۴ دوره کلی تقسیم می‌کنند.

دوره کهن که مروبط به روزگار پیشاتارخی تا دوران مغول است.
دوره میانه که از استیلای مغول بر ایران آغاز و تا اواسط حکومت صفوی را شامل می‌شود.
دوره جدید مربوط به تحولات سده ۱۱ ه.ق تا ۱۳ ه.ق است.
دوره معاصر از اواسط حکومت قاجار و دوران مشروطه آغاز و تا به امروز ادامه دارد.
نقاشی ایران باستان

با اینکه هنر نگارگری را به اشتباه محصول ذوق و هنرنمایی نگارگران دوره‌های اسلامی می‌دانند اما این هنر، تاریخی بسیار قدیمی‌تر دارد بطوریکه ردپای نگارگری اسلامی را بر دیوارنگاره‌های دوران اشکانی و ساسانی می‌توان دنبال کرد. به همین دلیل نقاشی‌های باقی مانده این دوران، به جهت اینکه ریشه‌ها و سنت‌های نگارگری بعد از اسلامی را در خود حفظ کرده‌اند، اهمیت زیادی دارند.

مانی، بنیانگذار آئین مانوی که در این زمان می‌زیست برای آموزش مفاهیم مذهبی به پیروانشان کتاب‌های خود را نقاشی می‌کرد. این سنت حتی در میان نسل‌های بعدی مانویان ادامه یافت. از این رو آثار آنها نیز به عنوان پلی برای انتقال قواعد نقاشی ایران باستان به دوران اسلامی به حساب می‌آید. اصولی که با اندک تغییراتی در تمام سده‌های بعد قابل شناسایی‌اند.

نگارگری ایرانی
هنر نگارگری بعد از سلام چگونه ادامه پیدا کرد؟
با توجه به تدام سنت‌های تصویری مانوی در اوایل دوره اسلامی، نقاشی داخل کتاب رواج بیشتری نسبت به دیوارنگاری پیدا کرد و پس از تسلط مغولان بر ایران و برپایی کارگاه‌هایی به منظور تولید نسخه‌های مصور، نقاشی دیواری بتدریج فراموش شد. از این پس فعالیت هنرمندان بصورت گروهی در این کارگاه‌های سلطنتی انجام شد. این شیوه تا اواسط حکومت صفویان نیز برقرار بود.
اما از سده ۱۱ ه.ق به دلیل رونق اقتصادی و رفت و آمد بازرگانان و جهانگردان اروپایی به ایران، نقاشی ایران به تدریج با سنت‌های هنری غرب آشنا شد و از آنها تاثیر گرفت. بدین ترتیب دورانی جدید در تاریخ هنر نگارگری ایران آغاز شد و تا اواخر قرن ۱۳ ه.ق قابل مشاهده بود. نگارگری فرنگی سازی اصطلاحی است که برای این الگوبرداری‌های ناقص از اصول و قراردادهای هنر اروپایی بکار می‌برند.
در این روش نقاشان می‌کوشیدند تا پیوندی میان قواعد تصویری ایرانی و اروپایی برقرار کنند. یعنی ایجاد سبکی التقاطی از روش‌های طبیعت‌پردازانه غربی چون برجسته‌نمایی، پرسپکتیو یا عمق نمایی و … همراه با عناصر زیبایی‌شناسی ایرانی. این چالش در نهایت به پیروزی عنصر اروپایی درهنر ایران انجامید.

از طرف دیگر به دلیل انتقال پایتخت از تبریز به اصفهان و رونق کاخ‌سازی در دوره صفوی، نقاشی روی دیوار بار دیگر رواج پیدا کرد و حمایت حاکمان از نقاشی کارگاهی روز به روز کمتر شد. بدین ترتیب هنر کتاب آرایی بتدریج جای خود را به نقاشی برای تزئین اشیایی چون قلمدان (قلمدان نگاری)، پشت آئینه، (نگارگری پشت آئینه) و وسایل و اشیای روزمره و همچنین نقاشی بصورت تک برگ (مرقع) داد.
این تاثیرات جدید را نه تنها در شیوه و روش نقاشی بلکه در ابزار و وسایل مورد نیاز نگارگران نیز می‌توان مشاهده نمود. مانند استفاده از رنگ روغن به جای رنگ‌های طبیعی نگارگری و بوم به جای کاغذهای سابیده شده مخصوص این هنر.

احیای هنر نگارگری یا مینیاتور
در قرن ۱۳ ه.ق به دلیل ورود اندیشه‌های تجددگرایانه و روند نوسازی در عصر پهلوی، تاریخ، فرهنگ و هنر ایران صحنه کشاکش بیشتری میان سنت و مدرنیته بود. در این زمان که دیگر فعالیت‌های کارگاهی درباری و غیردرباری منسوخ شده بودند، مدارسی به منظور آموزش نقاشی غربی تاسیس شدند که تداوم آنها رابه شکل‌های تازه‌تر در هنرکده هنرهای زیبا و هنرهای تزئینی می‌توان دید.
در این دوره ۴ جریان به طور همزمان و موازی در نقاشی معاصر ایران وجود داشت که یکی از آنها هنر نگارگری جدید بود.

هنر نگارگری جدید
از اواخر دوره قاجار هنرمندان تلاش داشتند تا با الگوبرداری از مکتب اصفهان بار دیگر هنر نگارگری را زنده کنند. البته این تقلید ازآثار مکتب اصفهان بسیار سطحی وغیر حرفه‌ای بود.
در عصر پهلوی نیز با همین هدف بخشی از برنامه‌های فرهنگی و هنری به نوسازی هنرهای سنتی و احیای نگارگری اختصاص یافت. بنابراین اقداماتی برای رواج دوباره نگارگری از سوی برخی دوستداران این هنر صورت گرفت.
هنرمندان این نسل از نگارگری با بکارگیری روش‌های طبیعت‌پردازی غربی قصد داشتن زبانی نو برای آن ابداع کنند. این حرکت جدید به صورت رسمی با «هادی تجویدی» آغاز شد. «حسین بهزاد» نیز یکی دیگر از پیشگامان برجسته در این زمینه است. شیوه کار او نیز بر پایه مکتب اصفهان بود، یعنی اهمیت بیشتر به طراحی و تنوع رنگی محدود همراه با سنت‌های اروپایی و چینی. اما کار او نوآوری و خلاقیت خاصی نداشت و واقعیت این است که تنها معدود نگارگرانی چون «فرشچیان» و «سوسن آبادی» توانستند از روش و سبک نگارگری حسین بهزاد فراتر روند.

با اینکه هنر نگارگری جدید ماهیتی سنتی دارد اما نگارگران می‌کوشند تا با روش‌های تازه، تنوعی در آن پدید آورند. مانند نقاشی از چهره‌های زیباتر و ایرانی‌تر نسبت به گذشته، حرکات اغراق آمیز پیکره‌های انسانی و حیوانی، فضاهای خیالی و رویایی، جامه‌های پر چین و شکن و … . مینیاتورهای استاد فرشچیان نمونه‌های زیبای این دوره از هنر نگارگری‌اند.

نگاری در ایران
ویژگی آثار هنر نگارگری در ایران
نقاشی ایران همواره در طول تاریخ در برابر نفوذ فرهنگ‌ها و هنرهای بیگانه شرقی و غربی ایستادگی کرد و با اقتباس از هنر آنها، دست به ابداعات تازه زد. یعنی به جای تقلید و تکرار، آنها را در خود حل کرد. به همین دلیل با وجود تمام فراز و نشیب‌ها و تهاجمات فرهنگی و هنری که تاریخ ایران از سر گذرانده، همواره یک پیوستگی در تمام دوره‌های نقاشی ایران وجود دارد.

نگارگر خود صوفی و عارف بود و با شعر و ادب فارسی انس و با حکمت ایرانی و عرفان اسلامی الفت داشت. از این رو هنر نگارگری ایرانی با ادبیات فارسی مرتبط بود. نگارگر معمولا موضوعات کار خود را از داستان‌های حماسی، اسطوره‌ای و عرفانی ایران می‌گرفت و به زبان خط و رنگ نشان می‌داد. همان توصیفات زیبایی که شاعران در اشعار خود بکار بردند را در کار نقاشان نیز می‌توان باز یافت. آنها شب را به لاجورد و روز را به یاقوت زرد، صورت یار را به ماه و قد او را به سرو تشبیه می‌کردند.
پس آسمان نگاره‌ها نیز به رنگ آبی لاجوردی بود. در داستان‌های عاشقانه درخت سرو به نشان از قامت بلند و زیبایی معشوق در کنار او قرار داشت. صورت مانند قرص ماه یار نیز گرد و سفید و با لب‌های کوچک مانند غنچه و ابروان کمانی تصویر می‌شد، درست معادل تصویری همان توصیفات. این نقش‌مایه‌ها به تدریج به صورت اصول و قراردادی ثابت در نگارگری ایران درآمدند و سینه به سینه به نسل‌های بعدی منتقل شدند و نگارگران نیز خود را ملزم به رعایت آنها می‌دانستند.

نگاه هنرمند نگارگر همواره به سوی عالم غیر مادی بود و از تقلید صور مادی چون فضاهای سه‌بعدی، حجم‌پردازی، سایه‌روشن‌کاری و عمق‌نمایی پرهیز می‌کرد. هنر نگارگری ایرانی به عالم معنا و دنیای نور توجه داشت، به همین دلیل نگاره‌ها غرق در نورند و رنگ‌ها بصورت خالص، تخت و به دور از تیرگی و سایه‌روشن بکار می‌روند. رنگ‌های درخشان طلایی و نقره‌ای نیز جایگاه ویژه‌ای در نگارگری ایران دارند.

با توجه به همین جهان‌بینی خاصی که در هنرمند ایرانی وجود داشت او از فضاسازی معنوی در خلق نگاره‌هایش استفاده می‌کرد. یعنی از بکار بردن قواعد پرسپکتیو و نمایش جلو و عقب بودن عناصر اجتناب می‌ورزید. از نظر او همه عناصر و موجودات عالم در محضر خداوند حاضر هستند و هیچ کدام نمی‌توانند پشت دیگری پنهان شوند.
از این رو در نگاره‌های ایرانی فضای داخلی و بسته وجود ندارد و نگارگر تمام رویدادهای داخل و خارج یک مکان را در کنار هم نشان می‌دهد که به آن فضاسازی چند ساحتی می‌گویند. برای مثال هنرمند برای ترسیم یک قصر، همزمان فضای بیرون، افراد داخل کاخ و حتی رویدادهای پشت بام را در یک صفحه به تصویر می‌کشد.

بر اساس همین تفکر نیز تمام اشیا و موجودات باید به طور کامل و از روبرو ترسیم شوند. برای مثال بهترین زاویه ترسیم پیکره انسان از روبرو است زیرا تمام اعضای بدن بطور کامل دیده می‌شوند. حیوانات نیز از نیم‌رخ و برخی از عناصر مثل حوض آب از بالا به تصور در می‌آیند که دید کامل‌تری به بیننده بدهند.

تذهیب چیست؟

تذهیب واژه‌ای عربی است که از ذهب به معنای طلا گرفته شده و به طور کلی به معنای طلاکاری است. اما این اصطلاح در هنر نگارگری ایران به معنای قلم‌گیری‌های ظریف از خطوط و نقوش گیاهی و هندسی به رنگ طلایی در حاشیه کتاب‌ها و یا در میان خطوط خوشنویسی شده است.
معمولا از این طرح‌های گیاهی خلاصه شده که به آن اسلیمی و ختایی می‌گویند برای هرچه زیباتر کردن و تزیین صفحات نسخه‌های خطی استفاده می‌کردند. این نقش و نگارهای هندسی و گیاهی دارای ویژگی‌های خاصی چون پیچ و تاب‌های روان و سیال و طراحی‌های بسیار ظریف‌اند که در دوره‌های مختلف تغییراتی نیز در آن‌ها پدید آمد.

تشعیر چیست؟

تشعیرسازی و تشعیراندازی به معنای آرایش کناره‌ها و حاشیه‌های صفحات کتاب‌ها و نقاشی‌های تک برگ –مرقع- با نقوش حیوانی و گیاهی است که از اوایل سده ۱۰ ه.ق در هنر ایران رایج شد. این نقوش، شامل عناصر گیاهی، پرندگان، حیوانات خیالی و افسانه‌ای مانند سیمرغ و اژدها و حیوانات واقعی در حال جست و خیز است که معمولا با یک یا دو رنگ ترسیم می‌شوند.

هنر نگارگری ایرانی
مکاتب نقاشی ایران بعد از اسلام

نگارگری مکتب بغداد (عباسی)

نگارگری مکتب سلجوقی

نگارگری مکتب تبریز اول (ایلخانی)

نگارگری مکتب شیراز اول و دوم

نگارگری مکتب جلایری

نگارگری مکتب هرات

نگارگری مکتب بخارا

نگارگری مکتب تبریز دوم (صفوی)

نگارگری مکتب قزوین

نگارگری مکتب اصفهان

نگارگری دوره های افشار و زند

نگارگری مکتب قاجار

نکته بسیار مهم در تاریخ هنر نگارگری ایران این است که در تمام این دوران حمایت حاکمان و پادشاهان از هنر تاثیر زیادی در رونق آن داشت، چرا که تمام امکانات مورد نیاز برای کار و فعالیت هنری چون ایجاد کارگاه‌ها به عنوان مراکز فرهنگی و هنری برای تصویرگری آثار ادبی، تامین هزینه‌های ساخت کاغذهای مرغوب و رنگ‌های با کیفیت و مهمتر از همه دعوت و گردآوری هنرمندان و برآورده ساختن نیازهای زندگی آنها همگی بر عهده پادشاه بود و عدم حمایت آنها به رکود جریانات هنری می‌انجامید.
شاید اگر پشتیبانی پادشاهان از نگارگری شاهنامه‌، خمسه نظامی و دیگر آثار فاخر حوزه ادب و فرهنگ ایران نبود، آثاری که امروزه مایه سربلندی این سرزمین و رشک عالمیان است نیز پدید نمی‌آمد.

“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”